Il Tamburino Sardo


Vai ai contenuti

Menu principale:


Relata

Rubrica Dispensa

RELATA PRO SA DIE DE SA SARDIGNA
Casteddu, 28 de Abrile de su 2008
in su CUSSIGIU REGIONALE DE SA SARDIGNA
(Federico Francioni)

Sennor presidente de su Cussìgiu regionale
Sennor presidente de su Guvernu regionale
Sennora assessora a sa Istrutzione pùblica
Assessores, cussigeris, autoridades, sennoras, sennores


Gràtzias, cun totu su coro, pro s’onore e su piaghere chi m’azis fatu, pro s’incàrrigu chi azis dadu a mie - acadèmicu de acadèmia peruna, “accademico di nulla accademia”, si podet narrer in limba italiana - de tenner una relata, un’istèrrida pro custu aboju de importu e de sinnificu mannu subra su 28 de abrile, Sa die de sa Sardigna, mamentu de festa, de musica e cantu, de pelea, de luta, pro ammentare, tzertu, mescamente pro meledare, pro agatare ne camineras nen gurutos, ma carrelas, istradones noos a su tempus benidore nostru.

Sas connoschèntzias, sas cumpetèntzias chi tèngio m’ispinghent a faeddare de istoria, ma a s’acabu de cust’interbentu deo chèrgio imprendare, dedicare, si bois permitides, carchi pensieru galu a su problema de sa limba.

Carchi arregionu subra su 28 de abrile; a pustis carchi paràula subra Juanne Maria Angioy, nàschidu in su 1751, mortu in su 1808: sunt già 200 annos dae s’iscumpàrfida chi est istada ammentada in manera de aberu dinna in custu aposentu dae Anna Maria Rao, professora in s’Universidade de Napoli. E custu faghet prus difitzile sa faina mia.

Deo chèrgio ammentare mescamente su balore progressivu de su 28 de abrile 1794, sa rebellia, s’arrempellada de Casteddu: dae duamigia e 500 a batoromigia pessones falant in piata: fèminas (proite in su Setighentos bessit a campu unu rolu nou de sas fèminas), jòvanos meda, burghesos, tzertu, ma, in pare a issos, mastros de traballu, artesanos e oberajos de sos frailes de sos antigos Grèmios; òmines de su pòpulu rebelle, prenos de ànimu, de atrevimentu, chi prosighint in sas reverdias issoro (contra a sa crèschida de sos prejos e de sos allogos e, in su tempus matessi, contra a su guvernu piemontesu) finas a sa cunjura, sa tramadura (rica galu de mistèriu) de Palabanda in su 1812: s’annu doxi, s’annu malassortadu de su fàmine. Sunt istados cundennados a morte, a sa presone, a su disterru, sos omines chi, pro annos e annos, aiant collidu e mantesu s’eredidade de su 1794 (apo chircadu de ponner in craru totu custu in duos libros chi apo iscritu: Per una storia segreta della Sardegna. Saggi e documenti inediti, Condaghes, Cagliari, 1996 e Vespro sardo. Dagli esordi della dominazione piemontese all’insurrezione di Cagliari del 28 aprile 1794, Condaghes, Cagliari, 2001).

Non podimus cumprender su 28 de abrile sena su ligàmine, su raportu istrintu cun su gai cramadu triennio rivoluzionario sardo. Deo disìgio ammentare a custu puntu s’istòricu Giròmine, Girolamo Sotgiu, professore in s’Universidade de Casteddu, cussigeri regionale e senadore. Bene meda, Sotgiu - chi non podet tzertu esser cussideradu che natzionalista sardu - at iscritu su libru forsis prus importante e rigurosu subra sa rebellia de Casteddu de su 28 de abrile. Isse at afirmadu chi sa Sardigna de cussu tempus coladu fiat suta a unu sistema de tipu prus o mancu coloniale. E sos òmines puru de su Setighentos naraiant: “La Sardegna fu sempre trattata come colonia americana”; e custu l’aiant iscritu in unu manifestu chi curriat in sos sartos, in sas tzitades, in totue: L’Achille della sarda liberazione.

Sotgiu at afirmadu chi su 28 de abrile est a intro e no a foras de su triennio rivoluzionario : non podimus cumprender sa rebellia de Casteddu sena fagher un’isàminu seriu de sa prima undada de sas peleas, de sas lutas antifeudales (e semus in su 1793); de su segundu momentu de cuddas lutas (in su 1795), de tipu prus politicu, cando cumparrent s’Achille, su Sardo patrizio e un’àteru manifestu chi poniat fogu, su Verme patriottico che rode l’albero della schiavitù: mescamente non podimus cumprender su 1796, s’annu de s’impresa de Angioy.

E sigomente semus in s’aposentu de su Cussìgiu regionale, sa massima assemblea representativa de sa Sardigna, deo disìgio ammentare su chi aiat nadu in su 13 de Santuaini de su 1795 Juanne Frantziscu Simon: apparteniat a sos frades Simon, in pare a Dominigu, Mateu Luisi e Juanne Batista, cumpàngios de luta de Angioy. Juanne Frantziscu fiat in su Stamento ecclesiastico, est a narrer unu de sos tres aposentos de sas antigas Cortes, su Parlamentu sardu antigu, cumpostu dae archipìscamos, pìscamos, abades, canònigos e - a su mancu dae unu tzertu mamentu - retores galu de sas tzitades e de sas biddas.

Già l’ischides chi cussas Cortes, comente sos Istados Generales in Frantza, fiant frommadas dae tres aposentos, su Stamento ecclesiastico, già ammentadu, su Stamento militare (cun sas cadreas de feudatàrios, nòbiles sena feudu e cavaglieris); su Stamento reale inue setziant sìndicos o procuradores de sas tzitades regias, cun istatudos issoros (chi fiant a foras de su regìmene, de su sistema feudale). Agatamus in sa relata de Juanne Frantziscu Simon sa cundenna forte meda de su “longobardico sistema feodale” (gai lu cramaiat) e, liada istrinta a custa espressione, sa loda, su bantu de sa “generale effervescenza” de su 28 de abrile de su 1794 (su Discorso parenetico de Zuanne Frantziscu Simon - parenetico est a narrer “ammonitorio”, “esortativo”, in limba italiana - est istadu publicadu dae Antonello Mattone e Piero Sanna, in Settecento sardo e cultura europea. Lumi, società, istituzioni nella crisi dell’Antico Regime, Franco Angeli, Milano, 2007).

In cuddu momentu, in su 1795, nois podimus bider sa punna, sa tendèntzia chi tenent sos Istamentos a diventare carchi cosa de diferente meda dae un’aboju, dae un’assemblea de grupos sotziales privilegiados, sa tendèntzia a diventare prusaprestu un’ispetzia de “assemblea costituente nazionale sarda”. Sunt paràulas de Sotgiu matessi.

Custu lu bidimus cando in su Stamento reale intrant che “aggiunti consultivi”, mastros de traballu, artesanos de sos antigos Gremios, cando a sos atopos comintzat a partitzipare sa massa de su populu chi abboghinaiat. Calecunu de sos cunservadores, de sos reatzionàrios, ispantadu, iscandalizadu, si fiat postu a narrer tando chi su populu podiat dare òrdenes finas a sos omines de sos Istamentos, finas a su guvernu! E in sa currispundèntzia de cuddu tempus coladu est possibile lèghere: a Casteddu agiumai su pòpulu est su mere de sa piata!

Custa e àteras cosas ischimus dae 560 documentos agatados dae su generale Alberico Lo Faso di Serradifalco in s’Archiviu de Istadu de Torino. Sunt istados dae pagu publicados pro cuntivìgiu, pro cuidadu de Aldo Accardo e mescamente de s’amigu istimadu Lughianu, Luciano Carta. Intre sos àteros papiros, est bennida a foras una lìtera de su rei Vittorio Amedeo III chi pediat finas s’ajudu de Lord Grenville (su ministru ingresu) e de su rei, de sa Corona britannica matessi, pro fagher frùntene a su perìgulu chi curriat Vittorio Amedeo de perder su Rennu suo (bider, Parabola di una rivoluzione. Giovanni Maria Angioy tra Sardegna e Piemonte, Aisara, Cagliari, 2008).

Atintzione però chi sa Sarda rivoluzione no est solu istamentaria. Bi sunt sos moimentos de massa.
Atintzione a su chi at iscritu Giosepe, Giuseppe Manno: defatis deo creo, antzis, so cumbintu, chi paritzas cuntierras (polemiche, in italianu) chi sunt naschidas subra su 28 de abrile, benint dae s’interpretatzione chi nos at lassadu su chi, comente chi siat, est semper s’istoricu massimu de s’Otighentos. Intre sos documentos chi isse aiat collidu e lèghidu, b’aiat una Storia de’ torbidi occorsi nel Regno di Sardegna dall’anno 1792 in poi: una de sas narratziones de importu prus mannu pro s’istoria de su sèculu XVIII totu intreu. Custa Storia de’ torbidi (chi non giughet nùmene e sambenau de autore perunu) nos at donadu connoschèntzias noas: subra sa gherra de su 1793, subra sa bitòria de sos sordados militzianos sardos, subra su 28 de abrile, subra sa lòmpida, sa falada in Sardigna de sas ideas de libertade, ugualiàntzia, fraternidade, sos balores de sa Revolutzione frantzesa; subra su rolu de Angioy e de sos frades Simon chi in cussu documentu antigu sunt criticados meda dae unu puntu de bista contrarevolutzionàriu.

Duncas Manno, intelletuale moderadu - si non fiat pròpriu cunservadore - si nch’est apoderadu de custu documentu contrarevolutzionàriu, sena de lu inditare. Manno est, subra custu fundamentu, “l’antenato dei denigratori” - comente lu at cramadu Carta - de su 28 de abrile e de totu sas rebellias de su 1793-96. Sa Storia moderna chi at iscritu però est semper unu classicu.

A Carta su bantu de aer publicadu cun cuntivìgiu filologicu forte de aberu sa Storia de’ torbidi e sos documentos de su Parlamentu sardu antigu de su 1793-96, in su cuadru de sos Acta Curiarum Regni Sardiniae, publicatziones promòvidas dae su Cussìgiu regionale matessi. A Italo Birocchi, Lorenzo e Vittoria Del Piano, Tito Orrù, Marinella Ferrai Cocco Ortu e àteros su meritu de àer imprentadu libros cun papiros, documentos inèditos, categorias e interpretatziones noas.

Devimus faeddare galu in manera crara e ladina subra su rolu de su grupu burghesu casteddaju frommadu dae sos avocados Efis Luisi Pintor Sirigu, dae Vissentu Cabras e dae àteros chi ant fatu una traitoria: in antis criticos de su guvernu de Torinu, ant sustentu le “cinque domande”; apustis ant comintzadu a pessighire Angioy e sos cumpanzos suos de pelea, de luta, sos patriotas, i “novatori” (gai cramados dae Carlino Sole), cundennados a morte, a sa presone, a su disterru.

Angioy professore de deretu in s’Universidade de Casteddu, juighe de sa Udientzia Reale, su Senadu de su Rennu, sa Corte de justissia massima de s’isula, chi leat totu su podere a pustis de su 28 de abrile; Angioy industriale, imprendidore, a s’acabu est diventadu capu politicu: ma ite cheriat de aberu custu omine chi est istadu pintadu che pessonalidade prena de dudas? Una cosa est tzerta: cheriat sa derruta, de su regimene feudale, de su “longobardico sistema feodale”, s’iscunfita de sos barones, chi cun sos fustes issoro, teniant sas biddas in conditzione de terachia. E custu progetu de Angioy est tzertu revolutzionariu, proite s’economia, sa sotziedade non podiant prosighire cun su feudalesimu. Angioy chi chircat de falare, de arrivire a Casteddu pro imponner s’abolitzione de su feudalesimu duncas non tenet sos ogros a su passadu, no apompiaiat a su tempus coladu, ma a su tempus benidore. Su moimentu revolutzionàriu de su 1793-96 est istadu su moimentu prus mannu chi sa Sardigna in s’istoria sua apat connotu.

E nois devimus andare a unu tempus benidore chi potat dare balore a sas richesas de sa Sardigna: intre custas richesas agatamus sa limba. Su Setighentos galu at postu sa chistione de sa limba, pro meritu mescamente de Matteu Madao, de Antoni Porqueddu (retore de Senorbì) e de Giosepe Cossu, su prus fentomadu intre sos illuministas nostros: già, proite s’isula no est istada a foras de sas currentes culturales prus bias de s’Europa de su sèculu XVIII. Cossu - istudiadu dae cuddu istoricu de cabale chi fiat Franco Venturi - aiat iscritu catechisimos agrarios, in sardu e in italianu. Cossu aiat cumpresu chi su problema de sa limba fiat ligadu a su tempus benidore de sa Sardigna. Tando sos illuministas sardos ant chircadu in manera moderna de fagher unu brincu calitativu pro arrivire a sa dimensione gutenberghiana, si diat poder narrer ammentande a Michelangelo, a Mialinu Pira, a s’òbera sua bella finas dae su titulu, Sa rebellìa de s’ozetu (La rivolta dell’oggetto. Antropologia della Sardegna, Giuffrè, Milano, 1978). E oe, comente si podet ponner su problema, s’allega de sa limba?

L’at nadu craru e ladinu su presidente Soru in su discorsu suo de Paule, de Paulilatino, de su 5 de maju de su 2007: si sa limba sarda est solu sa limba de su coro, de sa familia, est a narrer unu mediu in parte tancadu, serradu; si no resessit a bessire dae s’emotividade, o, peus, si servit solu a brullare, a narrer barzelletas; si istat cuada in sa domo, sa causa podet esser unu sentidu de birgongia.

Emmo, proite custu forsis est su problema mannu chi tenet custa terra, sa comunidade nostra: forsis non semus in cara a un’orgogliu de marmaru, marmuladu, in cara a una cussentzia de granitu de s’identidade: comente afirmant, pro cuntierra, sos chi deo cramo i negazionisti ed i riduzionisti dell’identità, sos chi decrarant chi s’identidade est, comente chi siat, paràula mala, o unu fantàsima, una paràula bona solu pro sos fundamentalistas. Deo creo, imbetzes, chi semus in cara a un’autoistima debile meda, comente narant psicologos e psichiatras a sos malaidos issoro; unu sentidu de birgòngia (de brigùngia galu in casteddaju).

Lu ant nos ispricadu bene meda Bachis Bandinu e Pratzidu Cherchi: un carchi cosa chi ispinghet a nos intèndere guasi che paliatzos, che mariunetas sena capatzidade in custu mundu “mannu e terribile”(diat aer nadu Antoni Gramsci) de sa globalisatzione. Depo narrer chi Bandinu, Cherchi e Sarvadore Cubeddu (de sa Fondazione Sardinia) m’ant imparadu cosas meda.

Apo nadu, ammentande a Mialinu Pira, chi est de importu mannu pro sa limba sarda fagher unu brincu de calidade a sa dimensione gutenberghiana a cudda mediatica e non solu, in s’iscola, in sa sotziedade, in generale. Justa duncas sa detzisione de sa Limba Sarda Comuna chi no est “lingua transgenica”, comente unos cantos istudiosos e giornalistas ant iscritu subra “La Nuova Sardegna” (in cuntierra cun s’amigu istimadu Diegu Corraine).

Indunas, nos devimus bogare dae su tuju, dae su coddu - comente naraiat in su Setighentos unu preìderu rebelle, Frantziscu Muroni de Bonorva - cadenas materiales, econòmicas, sotziales e intelletuales, devimus betare, lassare dae un’ala, chèrgio ajùnghere, custu sentidu de birgòngia pro s’istòria, pro sa limba, pro sa cultura chi tenimus.

Atintzione: no est pretzisu fraigare mitos. Non tenimus bisòngiu de mitu, non devimus fagher sa “invenzione della tradizione”, de sa cale ant faeddadu sos istòricos ingresos Eric Hobsbawm e Hugh Trevor-Roper. No amus bisòngiu de mitu in frùntene a sas istàtuas mannas, tziclòpicas de Monti Prama, chi - in unu tzertu sentidu - sunt già mitu chi deo apo tocadu cun manu in pare a sos iscolanos mios de su Litzeu.

S’atacu a Tatari, cun migia e migia de òmines, fèminas, jòvanos, ammanitzadu dae Frantziscu Cilocco e dae Gioachinu Mundula, cumpàngios de Angioy - Tatari, tzitade dae inue, a nadale de su 1795, si nde fuint su duca de s’Asinara e sos àteros barones - no est “tradizione imbentada”. Su 28 de abrile no est “traditzione imbentada”.

Naro de nou, non tenimus bisongiu de mitu, est pretzisu dare su balore justu a custu patrimòniu, a custu siddadu, a custu tesoru chi tenimus in campu archeològicu, istòricu, linguìsticu.

Sa limba sarda, dae un’ala paret minetada de morte, dae un’àter’ala paret chi chèrgiat andare a una pitzinnia noa, comente at nadu Paulicu Pillonca, comente ammustrat bene s’ultimu numeru de sa revista “Camineras”: no esistit solu sa literadura in italianu de sos iscritores sardos chi ant atopadu sutzessu in Italia e in Sardigna: sa narradiva in limba sarda esistit, est una realidade!

E tando devimus fagher una revolutzione culturale e ispirituale manna meda. Ca si nono non amus mai a sètzere - cun dinnidade - inghìriu a una mesa, cun sas minorias, sos pòpulos de s’Europa, de su Mediterràneu, de s’Africa, de totu su mundu: su chi devimus assolutamente fagher in fraternidade e in paghe! Gràtzias!


S’autore at impreadu sa LIMBA SARDA COMUNA


Torna ai contenuti | Torna al menu